Szachy 960
Nie darzyłem szczególną sympatią gier 'szacho-pokrewnych' (gram w prawdziwe szachy i to mi wystarczy). Ale ... kiedyś przypadkiem zagrałem w szachy fischerowskie (nazwa pochodzi od nazwiska Bobby Fischera, który dopracował reguły tej odmiany szachów i starał się ją popularyzować, ostatnio coraz częściej używana jest też nazwa szachy 960) i je bardzo polubiłem. Myślę też, że są one wartościowym ćwiczeniem poprawiającym jakość gry w normalne szachy.
W szachy 960 grywa coraz więcej arcymistrzów szachowych, od dawna ich sympatykami są Levon Aronian, Peter Svidler czy Peter Leko, w turnieju Mainz 2007 zagrał w nie nawet Viswanathan Anand. Patrz też Chess960 Rating List.
Poniżej opisuję zasady tej gry a także tłumaczę, czemu wydaje mi się ona interesująca.
Zasady gry
Szachy fischerowskie mają te same zasady, co normalne szachy. Używamy tych samych figur, ruszają się one tak samo, tak samo chodzi o zamatowanie króla przeciwnika, tak samo mamy szacha, pata, en passant, promocję pionów, regułę 50 posunięć itd itp. Od zwykłych szachów różnią się tylko dwoma rzeczami:
- ustawieniem początkowym,
- zasadami robienia roszady.
Ustawienie początkowe
Ustawienie początkowe jest zmienne. Pionki stoją normalnie a figury w pierwszym (białe) i ósmym (czarne) rzędzie, ale rozstawienie figur jest losowane.
 |  |  |  |  |  |  | |
 |  | | | | | | |
 |  | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
 |  | | | | | | |
 |  |  |  |  |  |  | |
Przykładowe ustawienie początkowe (jedno z 960 możliwych)
Przy losowaniu rozstawienia figur obowiązują następujące reguły:
- ustawienie białych i czarnych jest takie samo (tj. losujemy ustawienie białych, a czarne ustawiamy na jego podstawie, stawiając w każdej kolumnie taką samą bierkę, jaką mają postawioną białe),
- gońce muszą być różnopolowe,
- jedna z wież musi być na lewo, a druga na prawo od króla.
Daje to w sumie 960 możliwych pozycji początkowych (jedną z nich jest pozycja standardowa, jeśli akurat ona zostanie wylosowana, partia nie różni się niczym od partii normalnych szachów).
Roszada
Zasady robienia roszady muszą uwzględniać różnorodne pozycje początkowe króla i wież (wyobraźmy sobie choćby roszadę przy ustawieniu początkowym króla na c1 a wież na b1 i f1). Obowiązują w sumie te same zasady, co w normalnych szachach, tylko szerzej interpretowane:
- po roszadzie król i wieża stoją jak w normalnych szachach - niezależnie od tego, gdzie stały przed roszadą, po krótkiej roszadzie król stoi na g1 (czarny na g8) a wieża na f1 (f8) a po długiej roszadzie król stoi na c1 (c8) a wieża na d1 (d8),
- ani król, ani roszująca z nim wieża, nie mogły wykonywać wcześniej żadnego ruchu,
- król nie może być pod szachem,
- pomiędzy królem a wieżą nie może stać żadna bierka (własna ani przeciwnika), wolne muszą być też pola końcowe (z wyjątkiem sytuacji, gdy na polu końcowym stoi druga z roszujących bierek),
- w wyniku roszady król nie może wejść pod szacha, nie może być też pod szachem żadne z pól, przez które przechodzi roszując.
Omówmy kilka przykładów roszady.
Jeśli w pozycji początkowej mamy króla na f1, a jedną z wież na g1,
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | |  |  |  |
krótką roszadę możemy zrobić od razu, nawet jako pierwsze posunięcie w partii (w szczególności to, że jakieś bierki stoją na e1 i h1, w niczym nie przeszkadza).
Jeśli początkowo król stoi na b1, a wieże na a1 i c1,
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
to aby wykonać długą roszadę, trzeba gdzieś wyprowadzić bierkę z d1 oraz wieżę z c1, natomiast aby wykonać krótką roszadę (bardzo w tej sytuacji efektowną), trzeba gdzieś wyprowadzić bierki stojące na d1, e1, f1 i g1.
Jeśli początkowo król stoi na e1, a wieże na a1 i h1,
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
mamy dokładnie te same zasady roszady, co w normalnych szachach.
Urok szachów fischerowskich
Oczywistym elementem urody szachów fischerowskich jest brak teorii debiutów. Od pierwszego ruchu jesteśmy zmuszeni do samodzielnego planowania gry. Trzeba też dobrze odczytać naturę samej sytuacji początkowej - jedne rozstawienia figur sprzyjają otwieraniu pozycji i ostrym atakom, inne jej zamykaniu się i powolnym manewrom. Wszystko to wymaga otwartego umysłu od samego początku gry i kształtuje umiejętności prowadzenia samodzielnych analiz debiutowych, przydatne choćby, gdy grając w normalnej szachy, trafimy na nieznane otwarcie.
Ze względu na dużą ilość możliwych pozycji, partie są znacznie mniej powtarzalne. Nieprawdopodobna jest sytuacja, w której dwie różne partie między dwoma graczami zaczynają się różnić dopiero po parunastu lub więcej posunięciach.
Trochę mniej oczywista sprawa to fakt, że szachy fischerowskie silnie uczą znaczenia aktywności figur. Po prostu: w wielu pozycjach początkowych łatwo jest zamknąć sobie jedną czy dwie figury i pozostawić je poza grą (łatwiej niż w normalnych szachach, których początkowa pozycja jest dość aktywna). Prostym przykładem jest pozycja z gońcami na a1 i b1, jeśli zagramy c2-c3, goniec z a1 zaczyna mieć kłopoty.
| | | | |  | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
Gońca a1 można już chyba zdjąć z planszy.
Po doznaniu kilku porażek związanych z nieaktywnością części figur uczymy się doceniać wagę tego problemu, zaczynamy też zdecydowanie szukać możliwości zwiększenia aktywności swoich bierek, choćby nawet kosztem poświęceń.
Pozycja początkowa z powyższego diagramu ilustruje też inne zagadnienie, gracz który pierwszy zrobi w niej krótką roszadę może nagle znaleźć się pod atakiem skoordynowanych ciężkich i lekkich figur przeciwnika.
Wreszcie, urozmaicają się nie tylko debiuty ale i schematy gry środkowej - szachy fischerowskie sprzyjają powstawaniu nietypowych konstrukcji pionów i figur.
Konkretne wskazówki
Pozwolę sobie na kilka konkretnych wskazówek dla osób umiejących grać w zwykłe szachy a zaczynających grę w szachy fischerowskie.
Stare dobre zasady obowiązują
To są normalne szachy. Potrzebna jest ta sama umiejętność gry środkowej czy znajomosć końcówek. Podstawowe zasady debiutowe (rozwijaj figury, zrób roszadę, próbuj opanować centrum, walcz o inicjatywę) też się nie zmieniają. Wystarczy zapamiętać reguły roszady i ... można grać.
Analiza początkowego ustawienia
Zastanówmy się chwilę nad początkowym ustawieniem. Jakie diagonale mogą się dać łatwo opanować? W którą stronę prawdopodobnie będziemy roszować? Jakie widać nie bronione lub słabo bronione piony i pola? Które figury mogą mieć problem z rozwojem?
Nietrywialne pierwsze ruchy
Arcymistrz Bologan w jednym z wywiadów uznał, że najtrudniejszymi ruchami w partii szachów fischerowskich są pierwsze dwa-trzy posunięcia. Nie należy ich grać bez zastanowienia, jeden błąd w tej fazie może kosztować partię!
Plan rozwoju
Przygotujmy ogólny plan aktywacji wszystkich figur. Bywają ustawienia, w których jest to całkiem nietrywialne zadanie. Może się opłacić poświęcenie jakiegoś materiału za szybszy rozwój, przewaga piona czy nawet figury niewiele pomoże rywalowi, jeśli część jego sił będzie zablokowana gdzieś w narożnikach, a nasze figury w pełni aktywne.
Uwaga na podstawki
Unikajmy błędów fischerowskich. Zadziwiająco często całkiem silni szachiści robią głupie proste pomyłki - podstawiają figury i piony, nie zauważają wideł skoczkowych, ba, dopuszczają do prostych matów w debiucie. Zjawisko ma swoje uzasadnienie, nieraz układ sił na szachownicy jest podobny do jakiegoś ustawienia doskonale znanego z zwykłych szachów, tyle ... że jakaś figura przeciwnika stoi trochę inaczej, albo jakieś istotne pole nie jest wbrew pozorom bronione. Warto przed wykonaniem ruchu przepatrzeć pozycję pod tym kątem.
Słabe pola
Wszyscy wiedzą o słabości f2 i f7 w zwykłych szachach, w szachach fischerowskich zdarzają się ustawienia, w których niektóre pola na drugiej linii w ogóle nie są bronione, łatwo też powstają różne słabości na trzeciej linii. Zauważajmy je, atakujmy w obozie przeciwnika, brońmy we własnym.
Gra na żywo
W szachy fischerowskie można oczywiście grać na żywo. Większych różnic w stosunku do gry w normalne szachy nie ma, poniżej kilka drobnych wskazówek.
Losowanie pozycji początkowej kostką do gry
W turniejach szachów 960 dość często do losowania pozycji początkowej są używane komputery. Jest to jednak jedynie kwestia wygody, istnieje następujący prosty (a sprawiedliwy) sposób jej losowania jedną kostką do gry:
- rzucamy kostką, by wylosować pozycję białopolowego gońca: 1 - b1, 2 - d1, 3 - f1, 4 - h1, jeśli wyjdzie 5 lub 6 powtarzamy rzut,
- analogicznie losujemy pozycję czarnopolowego gońca: 1 - a1, 2 - c1, 3 - e1, 4 - g1, 5/6 - powtórka rzutu,
- pozostało 6 wolnych pól, rzucając kostką ustalamy na którym z nich - licząc od lewej - stanie hetman,
- analogicznie losujemy pozycje obu skoczków (jeśli wyjdzie za dużo, po prostu powtarzamy rzut),
- pozostały 3 wolne pola, stawiamy na nich kolejno wieżę, króla i wieżę.
Roszada
Przy robieniu roszady warto - dla uniknięcia niejednoznaczności - ogłosić przed wykonaniem ruchu: roszuję. Jest to szczególnie istotne w pozycjach, w których król może wykonać normalny ruch na pole docelowe roszady (np. przy ustawieniu początkowym z Kf1 nie wiadomo, czy przestawienie króla na g1 jest początkiem roszady, czy też normalnym ruchem króla).
Nieco trudniejsze niż w normalnych szachach jest pamiętanie o prawie do roszady (tj. czy król/wieża się już ruszały). Tu może być pomocny zapis, a przynajmniej zapisana pozycja początkowa.
Czas na zaznajomienie się z pozycją
Przy grze z zegarem, przed jego uruchomieniem zawodnicy otrzymują pewien czas na zaznajomienie się z pozycją przed uruchomieniem zegarów. Najczęściej jest to 5 minut.
Gra przez internet
Gra online
Szachy fischerowskie są całkiem popularne na FICS - dość wielu graczy w nie grywa, są też organizowane turnieje w tej odmianie szachów. Partię tego typu rozpoczynamy dodając do poleceń match czy seek określenie wild fr, np.
seek 10 0 wild fr
albo
match John 5 5 wild fr
Należy też pamiętać, by zmienna formula dopuszczała gry typu wild.
Programy klienckie mogą mieć problem z wykonaniem roszady myszą. Dlatego bezpieczniej jest wykonać ją wydając z klawiatury odpowiednie polecenie:
O-O
lub
O-O-O
(działają też krótsze OO i OOO). Jeśli program na to pozwala, można je podpiąć jako makro pod przycisk lub pozycję menu. Niektóre programy pozwalają roszować przez przeciągnięcie króla na wieżę.
Wyniki partii Fischerowskich wpływają na ranking Wild, niezależny od rankingów normalnych szachów (ranking Wild obejmuje też kilka innych, bardziej dziwacznych odmian, w które nie grywam więc ich nie opisuję).
O ile mi wiadomo, serwisy typu ICC czy playchess także pozwalają na grę w szachy fischerowskie, są one jednak na nich mało popularne.
Gra korespondencyjna
Na grę w szachy Fischerowskie pozwala kilka serwerów gry korespondencyjnej, osobiście rekomenduję do tego celu SchemingMind (gdzie występują pod nazwą Chess960).
Jeśli ktoś preferuje grę przez email, obsługę szachów Fischerowskich zapewnia E4EC.
Programy obsługujące szachy fischerowskie
Powoli poszerza się grono programów szachowych obsługujących szachy fischerowskie.
Interfejsy
Grę w szachy 960 przeciw komputerowi a także wprowadzanie/przeglądanie partii obsługują w chwili gdy to piszę:
Warianty wariantu
Pomysł modyfikacji początkowego ustawienia doczekał się także wielu innych odmian. Wszystkich opisywać nie będę, ale o dwóch wspomnę, bo ... są ciekawe i gra się w nie przyjemnie.
Asymetryczne szachy fischerowskie
Wszystkie zasady są identyczne jak w szachach fischerowskich, z jednym wyjątkiem: ustawienie obu graczy jest losowane niezależnie (tj. czarne figury stoją inaczej niż białe). Potrafią tu rodzić się zupełnie zwariowane konfiguracje figur i różnorodne możliwości ataku.
Jedno ostrzeżenie: ta gra bardzo często jest nie fair - bywa, że jeden z graczy ma, dzięki aktywniejszemu początkowemu ustawieniu, sporą przewagę. Dlatego dla zapewnienia sprawiedliwego wyniku należy rozgrywać mecz i rewanż w tym samym ustawieniu.
W asymetryczne szachy fischerowskie można zagrać na SchemingMind, gdzie mają nazwę Double Fischer Random.
Losowe bierki
Losujemy nie tylko położenie ale i ... rodzaj bierek. Można np. zagrać mając króla, trzy hetmany, skoczka i trzy białopolowe gońce. Figury ustawiamy standardowo, tj. piony w drugim rzędzie a wszystkie figury w pierwszym, króla na e1. Ustawienie czarnych jest symetryczne do białych (co generuje dodatkową atrakcję w przypadku gońców, są one odwrotnego koloru niż białe). Oczywiście nie ma roszady.
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
Jedna z 16384 możliwych pozycji początkowych
Gra jest bardzo zwariowana, ale ciekawa. Można w nią pograć na FICS, gdzie występuje jako wild 3.